Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmao justifika katak, Komandante FALINTIL iha tempu rezistensia, Paulino Gama “Mauk Moruk” mak hatudu dala ba Tentara Nasional Indonesia (TNI) hodi atake David Alex “Daitula”.

Ida ne’e akontese tan problema oi-oin ho Konis Santana sira, hodi halo Mauk Moruk la lori ona kilat musan mai ba Forsa sira hodi ataka inimigu, no hakfodak la kleur Mauk Moruk ba mosu fali iha venilale hodi rende ba Bapak sira, ne’e mak ohin nia (mauk Moruk) koalia oi-oin hakarak halo revolusaun.

“TNI sira simu Mauk Moruk ho Orgulho boot, faru Jeneral foti tau ba nia kabas, Bapa sira hahu fiar nia, tanba nia mak hatene dalan nune’e-nune’e, ne’e mak nia hodi provoka ho TNI sira ataka David Alex,” informa PM Xanana ba Jornalista sira iha segunda (28/10) iha Akademia Polisia Comoro, Dili.

Xanana hatutan, tanba TNI sira nia jeneral mos atu mate, fila fali mai, bapak sira la fiar kedas nia, hodi Mauk Moruk nonok ba tiha Jakarta no halai tiha ba Olanda. Xanana mos dehan, ema seluk ne’ebe nia (Xanana) lahatene, no lahare sira ne’eba, nia la autoriza sira atu dikute kona ba FRETILIN.

“Se-se mak hau bele lembra katak iha neeba hotu mak, Abel Larisina, Filomeno paixao, Mau Hunu ho Felicano, sira ne’e deit, restu lakon hotu. Ami sira ne’e hau autoriza sira koalia kona-ba ida ne’e, atu mai kontradis hau mos, hau autoriza sira dehan sira matenek, ema sira ne’ebe laiha laran, hau la autoriza, atu dehan katak, Mauk Moruk mai atu kurizi hau, ida ne’e bosok, tanba nia lahatene,” katak Xanana.

“Mauk Moruk bele lembra katak, iha akapamentu report, bainhira Benny Murdani kaer fali TNI, Heli Kopter ida ho Maijor ida ne’e naran Jen, tun iha ne’eba hodi dehan ba FALINTIL sira hotu katak, imi halimar ho Jeneral Yusuf, maibe ho hau imi la halimar, Ami reuniaun lalais tiha ho Maijor ne’e, soladadu sira dehan katak, ita tiru mate boa tamak sira ne’e, ita kaer helikoptru, hau dehan lae, tenki hanoin ho ulun, tanba ida ne’e mak ami haruka sira fila,” dehan Xanana.

Xanana esplika, Komandante Kilik, Mauk Moruk, Mau Hunu, Mau Hudu, Koni Santana, Victor da Costa nia alin no nia rasik (Xanana), realiza reuniaun ida hodi koalia hare ba situasaun, tanba informasaun ne’ebe spalla iha fatin barak, Forsa FALINTIL sira tama la sai fali.

Xanana afirma katak, Mauk Moruk ba to’o iha Alas ne’eba, hasoru komandante Laga nia oan ida, naran Bloku Loi hodi reuni ho Ruak atu buka dalan hodi salva Forsa FALINTIL sira, no fo hatene hela ba sira dehan katak, atu reorganiza forsa FALINTIL sira hodi kontinua funu, so halo hanesan ne’e.

“Maibe sira nia grupu mesak sees an, tanba lia fuan ne’ebe Sr. Ruak koalia hela se ita la serve sai komandante kompania, ba fali komandante pelataun, se ita la serve ba ida ne’e ba fali ida ne’eba,” esklarese Xanana.

Tanba Xanana dehan, iha funu laran kestaun mak ida ne’e, servi didiak hodi bele lori nafatin funu ba oin. Xefi Estadu no komandante Brigada konese sira ho kilat oituan, ho kilat musan ba nia rai dehan katak atu halo operasaun bobot mais nunka akontese buat ida.

“Ho ida ne’e hau ba hasoru padre Locoteli, hau dehan ba nia, ba kedas Dili dehan ba senor Governu, hau hakarak hasoru nia mesa-mesak atu koalia politik, hau lahatene sr. Mauk iha funu laran nia akompanha buat sira ne’e hotu ka lae, ohin loron sr. Mauk Moruk fila tiha ba lia,” akresenta Xanana.

“Enkuantu ami estuda gerilia iha ne’eba, hau estuda Guinea ninian, Mocambique ninian, Cuba nian, hodi ida ne’ebe mak bele aplika mai ita nia rain, laiha ida atu bele aplika ida ne’e, kaer deit mak prinsipius,” relata Xanana. Tanba ida ne’e, tenik xanana Mauk Moruk labele lohi dehan katak, nia mak halo tematika sira ne’e, no nia mak prepara reuniaun 1981.

“Hau mak responsavel gerilia husi komite sentral FRETILIN ninian ne’ebe momentu ida ne’eba Nicolau Lobatu sei moris,” informa Xanana.

Xanana esplika, nia bolu komandante Kilik no sira seluk ba hamutuk atu estuda saida mak nia rasik (Xanana) hakerek ona iha ne’eba. “Hau mai foti sira iha salari, mai to’o iha Waibobo hetan asuain Ologari, depois hau ba fali Uatulari hetan tiha sira, ami fo volta nune’e, ne’ebe lalika dehan katak Mauk Moruk mak hanoin buat sira ne’e hotu,” haklaken Xanana.

Xanana haktuir, lalika mai dehan fali buat oi-oin, iha kompania ida, Primeiru Komandante mak Watulari oan ida, Jose Henrique, segundu komandante mak Joni Meta, sei moris hela maibe nia ulun la dun diak.

“Mai buka atu estuda nafatin, husi sentru ida ne’e mak hau provoka sira, mai reuniaun, iha reuniaun ida ne’e mak hili mos Sr. Mauk Moruk sai membru Comite Sentral FRETILIN, ikus fali estuda sai segundu vice Xefe Estado maior,” realsa Xanana.

Ohin loron nia (Mauk Moruk) ba tama to’o iha UNTL hodi temi kamradas no revolusaun, maibe nia kala aprende kamarada revolusaun iha Olanda ne’eba, ne’e mak foin hodi dehan saida mak Kamarada no saida mak revolusaun. Iha 1983, nia (Mauk Moruk) inventa buat oi-oin, kona ba kontaktu entre sira iha ai laran, sei nia hatene saida mak estratejia politika, funu nudar akta ida atu manan aniversariu, husi nia hanoin ne’e, katak funu ne’e tiru malu deit.

“Funu ita bai-bain dehan katak, ita manan ho pregu, maibe manan funu ho estratejia politika, konversoens da paz iha Hotel da Graca, nia halua tiha katak, hau hasoru malu ho Wiranto, ho Bandeira RDTL, ida ne’e tanba nia hanoin boot liu, hanoin liu fali ba to’o iha ne’eba mak nia lahare,” afirma Xanana.

Tanba nia estuda hela deit, mak nia lahatene katak, buat sira ne’e la’o hanesan ne’e, nia haluha tiha katak, primeiru inkontru ho Wiranto iha ne’eba ne’e, aprezenta planu atu rezolve Timor nia problema ne’e mak, so iha 1999.

“Tanba ne’e lalika rona problema oi-oin hodi mai inventa, tanba iha 1983 hau ba hasoru ho Bandeira RDTL nian, hau aprezenta planu solusaun ba kazu Timor, ne’ebe uluk implementa ona iha 1999,” haktuir Xanana.

Tanba Mauk Moruk nia hanoin luan tebe-tebes ona, nia la hanoin kona ba ida ne’eba, no tanba hanoin luan ne’e mos mak haluha tiha planu sira uluk ne’ebe halo hodi manan funu ida ne’e. Tanba nia (Mauk Moruk) iha tiha ona HOlanda ne’eba mak nia la hatene katak, ho Reprejetante Dr. Ramos Horta reprezenta CRM iha liur ne’eba mos husu dehan atu halo ida ne’e no ida ne’eba, maibe nia (Xanana) dehan ramos Horta katak, lae, 1983 nian tenki kaer metin planu ida ne’ebe entrega ona ba iha Soeharto.

“Hau sai husi FRETILIN, hau respeita nafatin FRETILIN, laos mai koalia fali FRETILIN seluk, nia dehan katak, hau trai revolusaun, nia haluha katak, iha 1981 bainhira ami halo reorganizasaun, ami loke tiha ona planu ba buat ida,” reafirma Xanana.

Ida ne’e signifika katak, unidade nasional la’os tenki tama ba FRETILIN, unidade nsional bele la tama iha Partidu, no bele husi artidu seluk, labele mos dehan katak, funu ne’e arte, tanba arte ne’e mak halo oinsa mak manan inimigu. Iha 1983, bainhira FALINTIL mosu, forsa Indonesia sira mos hakfodak ho planu ida ne’e, hodi dehan katak, tanba sa mak sai anesan ne’e.

“Tamba sa mak hau hasoru malu ho Mario carrascalao, hau hasoru malu ho Carrascalao tanba purwanto lahatene politika, koalia ho nia mos ladiak tanba hau hatene deit portugues ho tetum, bahasa mos lahatene, i nia mos dehan mai hau katak, hau lahatene politika, pak governu hatene politika, entaun hau dehan, pronto haruka pak governu ne’e mai, ida ne’e mak hau hasoru Carrascalao,” relata Xanana.

Hasoru tiha sr. Carrascalao iha Mertutu, atu koalia saida, naran hatudu boavontade atu hasoru ema politiku ida, Mario Carrascalao atu koalia buat seluk mos labele, tanba nia mos hanesan ne’e, koalia bai bain deit.

Maibe ida ne’e laos influsiadu husi Mario carrascalao, atu temi karik Timor nia istoria, uluk ASDT, Mauk Moruk temi ba jornalista sira dehan katak, buat hotu katuas Xavier ninian, ida ne’e sala,” kestiaona xanana. Sei Mauk Moruk temi revolusaun, ne’e hatudu nia uluk laos membru Komite sentral, ne’ebe nia lahatene.

“Tanba uluk buat ida ita bolu imperealismu ne’e, hakarak domina nafatin povu sira hodi esplora rikusoin sira, mak nen fo oin ida katak, rai ne’e ita atu ukun an laiha, ida ne’e mak sira ba rekorda hotu ba iha uniaun Sobetika, sira mak fo kilat no buat sira ne’e hotu, tanba ne’e mak Guine Bissau, Angola no Mozambique, simu apoiu barak husi uniaun Sobietika,” akresenta Xanana.

Neduni ba labarik sira dala barak lahatene historia, labele bosok sira dehan katak, nia (Xanana) mak fundador, husu xanana. Tanba ida ne’e mak Sr. Mauk Moruk dehan karik kona-ba revolusaun, nia ba hateten katak, nudar membru Komite sentral nia ba asisti miloens iha ailaran, ne’ebe manda ba setor ida ne’e, tanba laos fasil.

Xanana afirma, debate kona-ba Narsismu, no debate kona-ba buat sira ne’e hotu, hahu iha maio 1976 iha Soibada, Mauk Moruk lahatene, iha parte ida ne’ebe depois iha 20 de maio, sr. Xavier halai tiha husi ne’eba, tanba nia la defende narsismu.

Senor Nikolau Lobato mos la defende Narsismo, relizioju no ensionalista, hahu kedas iha nia moris mai ne’e, tanba nia aman mos proffesor katekista.

“Reuniaun iha Lalini iha tinan 1977, problema bo’ot ho Nikolau, tanba la aseita narsismu, ami kontinua reuniaun Nikolau sira haruka deskansa, semana ida la koalia ho ami, no ami mos la besik, hodi ikus fali mai nia rende, tanba ne’e mak se-se deit mak hakarak deskuti FRETILIN ninia lalaok, no ninia difikuldades, hau mak ne’e,” konta tuir Xanana.

Iha fatin hanesan, Major jeneral Lere Anan Timur hateten katak, koalia kona ba revolusaun ne’e, Timor oan mak tenki uza konseitu ida ne’ebe dinamiku.

“Labele dehan revolusaun hotu-hotu dehan revolusaun ho kialt, ida ne’e hau la fiar katak, Mauk Moruk ho ninia maun L7 sira nain rua atu hanoin at ba ita nia rai ne’e, hau la fiar,” dehan Lere.

Problema ne’e politiku sira no ONG sira esplora espekula sira nia konseitu, bainhira sira la domina, ou tanba la kumpriende saida mak revolusaun,” katak Lere.

Revolusaun ne’e ema komunis sira mak halo, tanba revolusaun ne’e intrepretasaun sinonim, dehan katak, dinamiku ne’e revolusaun mudansa,” esplika Lere.

Jornal Nacional Diario – Kinta-feira, 31 Outubru 2013

http://www.timorhauniandoben.com